'Het is aan de Iraakse centrale regering om IS te verslaan' - De Tijd

Is de moord op journalist James Foley een nieuw 9/11-moment? Die vraag brandt op veel lippen. Harde militaire actie van de VS is nu alleszins minder evident dan destijds. ‘Met een grondoffensief zetten de VS de poorten naar de hel open.’

De Islamitische Staat deed afgelopen week een schokgolf door de wereld gaan. De extremistische beweging wekte afschuw op door op het internet een filmpje te posten waarop te zien is hoe een in het zwart geklede IS-strijder - met Brits accent - koelbloedig de keel oversnijdt van de vermiste Amerikaanse journalist James Foley. Het gruwelijke filmpje is intussen van het internet gehaald. Maar welke impact laat het achter?

‘IS heeft heel goed nagedacht over die actie’, zegt Bibi van Ginkel, experte in veiligheid en terrorisme bij het Nederlandse instituut Clingendael. ‘De video ademt dat uit. De beelden bevatten een duidelijke boodschap. Foley is bijvoorbeeld niet zomaar in het oranje gekleed. Op die manier verwijst IS naar de gevangenen op Guantánamo. Het is ook geen toeval dat een Brit de rol van beul vervult. Zo toont IS dat ze ook westerlingen voor haar zaak kan winnen.’

De boodschap van de video spreekt voor zich, zegt ook de politicoloog Bilal Benyaich, verbonden aan de VUB en de denktank Itinera. ‘IS geeft aan waar voor haar de rode lijn ligt. De organisatie zegt dat het gedaan moet zijn met de luchtaanvallen van de VS. Terwijl de Amerikaanse president Barack Obama op zijn beurt enkele weken geleden een gelijkaardig signaal had gegeven door die bombardementen te beginnen.’

Maar volgens Benyaich streeft IS met de wereldwijde verspreiding van het filmpje nog een tweede doel na. ‘IS wil het Westen en de moslimgemeenschap tegen elkaar opzetten. De Islamitische Staat heeft weliswaar al een zekere legitimiteit bij een groep islamisten, maar een brede groep moslims is nog niet mee met het hele kalifaatverhaal’, zegt hij. ‘In een poging een tweestrijd te creëren hoopt de organisatie ook de twijfelaars mee aan boord te krijgen.’

IS is zich bewust van de gevolgen van de video. De groepering beseft vermoedelijk dat ze op korte termijn een terugslag moet incasseren als de VS hun militaire operaties opvoeren. ‘Hun uiteindelijke doel is mogelijk juist de VS in het conflict te trekken’, oppert Van Ginkel. ‘Het land zou dan immers partij moeten kiezen tussen de sjiieten en de soennieten.’

De Nederlandse waarschuwt ook de organisatie niet te onderschatten. ‘IS is goed voorbereid. Mijn inschatting is dat ze de ontwikkelingen in de Amerikaanse politiek goed opvolgt.’

Benyaich denkt niet dat IS effectief op een militaire inval hoopt. ‘Dat zal pas het geval zijn wanneer ze grote strategische verliezen lijden en de organisatie op het punt staat te imploderen. Op een dergelijk moment zou een rechtstreekse confrontatie met het Westen een gedroomde uitkomst zijn. Het zou dan IS tegen het Westen zijn, zoals David tegen Goliath. IS zou zo een tweede adem krijgen.’

De vraag blijft hoe het Weten nu moet reageren. Zeker in de Verenigde Staten klinkt de roep steeds luider om IS voor eens en altijd hard aan te pakken. Niet alleen in Irak maar ook in Syrië.

De Amerikaanse minister van Defensie Chuck Hagel bestempelde de organisatie zelfs als ‘een groter gevaar dan Al Qaeda ooit geweest is’. Ook Van Ginkel vindt dat IS verder gaat dan Al Qaeda. ‘De Islamitische Staat hanteert barbaarse, middeleeuwse methoden die zelfs voor bepaalde afdelingen van Al Qaeda te ver gaan. IS heeft bovendien een heel gebied onder haar controle en heeft de bevolking daar in haar greep. Al Qaeda bestond slechts uit verschillende cellen.’

‘IS gaat uit van het beheerst en structureel controleren van een grondgebied’, vult Benyaich aan. ‘IS heeft zijn naam dus niet gestolen. Dat ‘etatisme’ creëert empathie. Al Qaeda was daarom nooit zo populair als IS.’

Toch is de keuze voor een militaire inval ditmaal lang niet zo evident als meteen na de aanslagen van 11 september 2011 in de VS. Toen namen de Amerikanen een kleine maand na de terreuraanval op hun land stellingen van de taliban in Afghanistan onder vuur. Een strafexpeditie drong zich volgens Washington op omdat de taliban onderdak boden aan leden van Al Qaeda. Kort na de luchtaanvallen volgden toen ook grondtroepen.

‘Maar als de VS nu grondtroepen inzetten, openen ze de poorten van de hel’, zegt Benyaich. ‘En als de rebellen die lijn doortrekken naar Europa, loopt het helemaal fout.’ Dat lijken de Amerikanen te beseffen. Zogenaamde ‘boots on the ground’ zijn onwaarschijnlijk. Maar hoe moet het dan wel? ‘Als de VS wat gaan doen, moeten we eerder denken aan een scenario zoals dat in Libië, waarbij de luchtmacht wordt ingezet. Maar met dit conflict loop je het risico dat je je in een geopolitiek wespennest waagt.’

Het zou ook niet slim zijn dat het Westen IS zonder lokale hulp de kop indrukt, redeneert Benyaich. ‘Wanneer onze acties tot een strategische kentering leiden, zullen we door de islamisten als schuldige voor het uiteenvallen van hun droom worden gebrandmerkt. Dan krijg je 9/11-toestanden. De Iraakse centrale regering moet IS de das omdoen. Wij kunnen alleen rugdekking geven.’

‘Het is ook belangrijk het probleem bij de wortel aan te pakken’, zegt Van Ginkel. ‘Het Westen moet nagaan waarom mensen zich tot IS aangetrokken voelen en proberen te begrijpen wat er gebeurt. En je moet aan preventie doen, in de regio zelf maar ook in West-Europese landen als België en Nederland. Met een militaire actie zet je alleen maar kwaad bloed en creëer je een voedingsbodem voor verdere radicalisering.’

Of de moord op Foley een 9/11-moment zal worden, is volgens Van Ginkel moeilijk te voorspellen. ‘In 2001 was het Westen nog naïef. We zijn toen hard wakker geschud. Nu zijn we veel minder naïef. Maar IS is onder de radar wel groot kunnen worden.’

'Westen moet hart vasthouden als kalifaatdroom strijders implodeert'

'Vermoedelijk zitten er enkele tientallen Belgen bij IS', zegt de politicoloog Bilal Benyaich (VUB). Die jongeren zijn niet meer op zoek naar een vrijblijvend avontuur. 'Ze zijn overtuigd van de nood aan een onversneden moslimstaat.'

Het Britse accent van de man die in de IS-video koelbloedig de Amerikaanse journalist James Foley de keel oversnijdt, doet de discussie over Europese moslimstrijders weer oplaaien. 'Die jongeren kunnen hun heilige oorlog verleggen naar Europa en de Verenigde Staten, mocht het Westen hun plannen van een kalifaat in Irak en Syrië dwarsbomen', zegt Bilal Benyaich, die ook aan de denktank Itinera verbonden is.

Welke aspecten van IS trekken die jongeren aan?

Bilal Benyaich: 'Veel van die mensen zijn verdwaald en voelen zich aangetrokken tot 'successen' zoals dat van IS. Die organisatie heeft met het streven naar een kalifaat een duidelijk doel voor ogen. Bovendien heeft ze zo een legitimiteit die bijvoorbeeld Al Qaeda nooit heeft gehad. IS geeft op die manier aan veel mensen hoop. Net daarom is de beweging zo gevaarlijk.'

Zijn het nog altijd 'avonturiers' die nu naar de regio trekken?

Benyaich: 'Neen. Tot anderhalf jaar geleden was dat zo. Toen woedde er in Syrië de strijd tussen het volk en de dictator. Maar die periode van burgerstrijd is voorbij. Nu is het een heilige oorlog en heb je twee profielen van mensen die naar de regio trekken. Enerzijds zijn er de jongeren die deel willen uitmaken van de geschiedenis. Ze willen mee de moslimstaat oprichten en zijn bereid daarvoor te vechten. Dat is de gevaarlijkste groep. Anderzijds heb je geradicaliseerde jongeren die willen migreren naar moslimgebied. Vaak zijn ze op zich niet gewelddadig, maar ze willen in een onversneden moslimstaat wonen. Landen zoals Marokko voldoen dan niet meer. Ze kijken naar het kalifaat in Syrië en Irak.'

Hoeveel Belgen zitten er bij IS?

Benyaich: 'In totaal zijn de voorbije jaren zo'n 300 Belgen naar de regio vertrokken. Hoeveel van hen precies bij IS zijn aangesloten, is moeilijk te zeggen. Vermoedelijk gaat het om enkele tientallen.'

Zal er nu een nieuwe golf van strijders vertrekken?

Benyaich: 'Dat zou best kunnen. Het kunnen er veel meer worden dan nu. Mocht het conflict in Irak uitgroeien tot een groot regionaal conflict, zou het me niet verbazen dat het aantal vervijfvoudigt.'

Veel Europeanen schoppen het opvallend 'ver' bij IS?

Benyaich: 'De geradicaliseerde Europeanen die naar Syrië en Irak trekken, vormen een heterogene groep. Enerzijds is er een groep 'volgers', die relatief zwak is qua competenties. Maar daarnaast is er inderdaad een intellectuele groep. Die personen zijn meertalig en hebben een diploma. Het gaat bijvoorbeeld om handelsingenieurs en informatici. Zij stijgen snel door naar de elite van die milities. Ze verzorgen onder meer de pr en de communicatie. Hoewel die groep al bij al beperkt is.'

Moeten we schrik hebben voor strijders die terugkeren?

Benyaich: 'Natuurlijk vormen de jongeren die vechten voor islamitische milities en doordrongen zijn van de ideologie ervan een gevaar als ze naar België terugkeren. Ik vrees daar al jaren voor. Veel personen met het hoogste risicoprofiel zijn al wel gesneuveld. Anderen zullen dan weer op andere fronten de strijd voortzetten. Het grootste gevaar dreigt als hun droom - het kalifaat - implodeert. Zeker als het Westen aan de basis daarvan ligt. Dan moeten we ons hart vasthouden en vrezen voor aanslagen