Achter de haatspraak schuilt een businessmodel

We zijn iets voorbij half augustus, maar de actualiteit van de afgelopen week voelt niet meteen zomers aan. Op Twitter pleitte een volksvertegenwoordiger (Dries Van Langenhove, Vlaams Belang) voor een experiment met etnische Vlamingen en ging een ex-staatssecretaris (Theo Francken, N-VA) frontaal in de aanval tegen een ambtenaar die vervolgens een trollenleger achter zich aan kreeg. Een dag ­later deelde de voorzitter van de Vlaamse jeugdraad, Amir ­Bachrouri, een waslijst aan vreselijke verwensingen die hem onlangs te beurt zijn ­gevallen. Et cetera. Elke dag weerklinkt de taal van haat, geweld en intimidatie.

Uitglijden over je eigen emoties of een ongepaste reactie geven op een bericht kan iedereen overkomen, maar dit is van een andere orde. Er schuilt namelijk een methodiek ­achter en in tegenstelling tot het Hamlet-verhaal van Shakespeare is het doel deze keer niet van redelijke aard. Het gaat om een businessmodel, dat zich in de politiek en de samen­leving daarbuiten heeft genesteld: politieke en financiële winst nastreven door de bevolking op te ruien en de democratie stelselmatig te ondermijnen.

Verrottingsstrategie

Partijen als Vlaams Belang of het Forum voor Democratie in Nederland doen zich graag voor als anti­systeempartijen, maar het tegendeel is het geval. Ze hebben gezien hoe Jair ­Bolsonaro, Viktor Orban en Donald Trump met een verrottingsstrategie aan de macht zijn geraakt en dromen steeds luider van een vergelijkbaar scenario in eigen land. 

Sowieso moeten we altijd op onze hoede zijn voor een ideologie die felle emoties weet te mobiliseren, en deze keer is dat zeker het geval. Wat we nu meemaken, gaat al lang niet meer over het vertrouwde politieke gesteggel dat eigen is aan een representatieve democratie. Het gaat om een stapsgewijze en zorgvuldig geplande transgressie van de bestaande orde, die de democratie in een steeds kwader daglicht stelt.

Het vertrekpunt lijkt lovenswaardig, omdat thema's worden bespeeld die ertoe doen en waarnaar vaak te weinig aandacht uitgaat: veiligheid, stijgende ongelijkheid, drugsgeweld of dure energierekeningen. Vervolgens bouwt men met polariserende technieken, zoals selectief en manipulatief gebruik van informatie en beelden, stapje per stapje een discours op dat het betreffende thema onderbrengt in een eenvoudig verklaringsmodel: de zondeboktheorie.

Zoals antropoloog René Girard uitvoerig heeft gedocumenteerd, sla je door een zondebok aan te duiden twee vliegen in één klap: je versterkt het groepsgevoel en je projecteert het kwade geheel bij de anderen. Dan heet onveiligheid alleen de schuld van vreemdelingen te zijn of zouden de hoge energierekeningen louter het gevolg zijn van de woke klimaathysterie.

Messianisme 2.0

Het systematisch aanwakkeren van haat is dus geen toeval, want het is de brandstof voor dit businessmodel. Steeds meer mensen laten zich hierin meesleuren en raken ervan overtuigd dat het systeem rot is, we niets of niemand nog kunnen vertrouwen en alleen een naar revolutie neigende ommezwaai het tij kan keren.

Daarom omschrijven de spindoctors van dit businessmodel elke dag opnieuw de maatschappelijke problemen als totaal onoplosbaar binnen het bestaande systeem. Vervolgens ensceneren ze hun leiders als de enige redders die ons voor de ­nakende ­apocalyps kunnen behoeden. Messianisme 2.0, zeg maar.

De mensen tot wie ze zich richten - de zogenaamde gewone man - zijn aan het eind van de rit helaas niet ­beter af. Het gaat er de betrokken fracties immers niet om de problemen op te lossen. Dat hebben ze nooit gedaan en zullen ze ook nooit doen. De macht grijpen is hun enige doel, verrotting is het middel daartoe.

VS als wake-upcall

In een democratie is het uiteraard legitiem naar macht te streven, maar als de weg daarnaartoe alleen nog verloopt door de democratie uit te hollen, dan hebben we een majeur probleem. In de VS is het Capitool al bestormd, maar dat is blijkbaar niet voldoende gebleken als wake-upcall.

De systematiek van de haatenscenering leidt ertoe dat onze verlangensmachinerie zich dezer dagen vooral laaft aan woede en haat. Het huidige klimaat, met een georganiseerde haattaal en angstcultuur, ondermijnt daardoor langzamerhand de mogelijkheid om ons een ­betere samenleving te verbeelden.

Uitdagingen aanpakken

Die verrottingsstrategie moeten we dringend counteren. Allereerst moeten de emoties en de verlangens de andere kant op, die van de verbinding, het overleg en de uitwisseling. Vervolgens hebben we behoefte aan een bedachtzame en transparante aanpak van de urgente problemen en uitdagingen waarmee we te maken hebben. Het lijstje is bekend: onbetaalbare energierekeningen, de impact van de klimaatverandering op ons alledaagse leven, vervuilde of onveilige buurten, de wachtlijsten in de zorg, het tekort aan leerkrachten of het dagelijkse fileleed bij gebrek aan betrouwbaar en veilig openbaar vervoer.

Eerder dan een nieuwe, grote toekomstvisie uit te schrijven, moeten we streven naar concrete en overzichtelijke systeemverschuivingen, die ons opnieuw perspectief geven op een beter leven. De problemen waarmee we te maken krijgen, zijn niet allemaal onoplosbaar of nodeloos complex. Waarop wachten we om hiermee aan de slag te gaan en het sociaal contract nieuw leven­ in te blazen?