Prijs voor de Vrijheid lezing: De nieuwe strijd om de vrijheid
![](/sites/default/files/styles/3_2_m/public/Cadeau-1-e1554453835665.jpg?h=948d0148&itok=mzCjCnsc)
Prof dr. Marc De Vos, stichter van Itinera, heeft op 30 maart 2019 de Prijs voor de Vrijheid ontvangen van Libera! De Vos kreeg deze prijs voor de uitbouw van denktank Itinera en zijn wekelijkse columns in Trends. In zijn lezing naar aanleiding van de prijsuitreiking deelt hij enkele vrijheidsbeschouwingen en waarschuwt hij voor de slinger die doorslaat naar onvrijheid:
1. De slinger slaat door naar onvrijheid
We leven in 2019.Laten we even een generatie terug in de tijd gaan – dertig jaar geleden, in chronologische volgorde:- Valentijnsdag 1989: de dag dat ‘fatwa’ een begrip werd; Iraanse leider Ayatollah Khomeini verklaart de schrijver Salman Rushdie (Satanische Verzen) vogelvrij en roept alle moslims op hem te vermoorden, met een prijs van een miljoen dollar op zijn
- Juni 1989: massale studentenprotesten voor de vrijheid, op het immense Tiananmenplein in Peking – NB het ‘Plein van de Hemelse Vrede’ – worden letterlijk aan flarden Tot op de dag van vandaag weet niemand met hoeveel doden tot gevolg.
- November 1989: de Muur van Berlijn wordt doorbroken en honderdduizenden trekken van Oost naar West, op zoek naar Het begin van het einde voor de totalitair-socialistische staten van Oost-Europa en, kort nadien, voor de hele Sovjet-Unie.
- Religie is terug. Onwezenlijk bijna voor wie is opgegroeid in het seculiere Islamitisch totalitarisme, en alle minder extreme geloofsvarianten, zijn ‘alive and kicking’, en zijn geëxporteerd naar onze gewesten via immigratie zonder integratie.
- Rusland is terug, trots, geografisch machtig, ondemocratisch, antiwesters, altijd op zoek naar buitenlandse bedreiging. Al meer dan 1000 jaar lang zo geweest.
- Nog veel verder terug gaat het imperiale China. Dat is niet ‘verwesterd’ maar is Chinees gebleven, communistisch en staats-kapitalistisch, de eerste ‘data-autocratie’ van de 21ste eeuw, die de digitalisering voor controle en onderdrukking aanwendt – op weg naar 2084 i.p.v. 1984.
- Democratie, persvrijheid, vrijheid van meningsuiting, academische vrijheid: ze zijn allemaal, stelselmatig en gedocumenteerd op de terugweg, zelfs binnen Europa.
- Volgens diverse peilingen zou een belangrijk deel van de jongeren geboren na 1980 (de Millennials en Generatie Z), zowel in de VS als in Europa, ‘socialisme’ verkiezen boven ‘kapitalisme’. Een substantiële meerderheid van die jongeren is in elk geval gewonnen voor ‘meer overheid’ en dus ook voor minder ‘markt’.
- Als men bedoelt het vervangen van staatsmonopolies door markten, dan word ik graag neo- liberaal genoemd.In plaats van de fameuze Franse MiniTel – voor de jongeren: een soort telefonische teletekstmachine, geleverd door de Franse PTT op kosten van de Franse belastingbetaler – kregen we de PC, de laptop, het internet, de iPhone, de app-economie, en ga zo maar door. Waar de versleten staatserfenis van de oorlogseconomie daadwerkelijk werd vervangen door echte markten en echte concurrentie, heeft dat vooral enorme vooruitgang gebracht.Al die grote kapitalistische bedrijfssuccessen zijn helaas te vaak Amerikaanse ondernemerssuccessen, wat natuurlijk boekdelen spreekt over de culturele ‘inworteling’ van kapitalisme in onze contreien.
- Als men bedoelt het vervangen van grenzen en conflicten door samenwerking en vrijheid om van de wereld onze thuis te maken, dan word ik graag neo-liberaal genoemd.Het inruilen van economisch nationalisme door economische globalisering is het meest succesvolle ontwikkelingsproject in de geschiedenis van de mensheid: nog nooit zijn zoveel mensen op zo een korte tijd er zoveel in welvaart en welzijn op vooruitgegaan.Er zijn letterlijk miljarden mensen uit de armoede getild op de golven van de kapitalistische globalisering.Globalisering was een gemakkelijk doelwit voor de antikapitalisten en de anders-globalisten, tot we nu beginnen te zien – onder Trump, Putin en Xi – wat het alternatief is. Nu hoor ik zeer weinig klagen over globalisering en zeer veel klagen over het verval van de globalisering.
- Als men bedoelt het terugdringen van de staat, ‘rolling back the frontiers of the state’ zoals Margaret Thatcher dat ooit noemde, dan is ‘neo-liberalisme’ pure fictie.Het overheidsbeslag, de globale belastingdruk, de globale reguleringslast, de welvaartsstaat: ze zijn allemaal blijven toenemen of zijn nauwelijks afgenomen, zelfs in verhouding tot de totale groei van de economie.
2. De prijs van de vrijheid: de strijd om vrijheidswaarden
Laat mij een open deur intrappen.Vrijheid is losbandigheid zonder waarden:- Zonder de waarden die ons persoonlijk gedrag vormen;
- Zonder de waarden die ons gedrag als burger in het grotere geheel van de samenleving vormen;
- Zonder de waarden die het gedrag van gezaghebbers en onderdanen sturen;
- Zonder de waarden die het gedrag van organisaties en bedrijven schragen.
- De financiële crisis die begon met de ‘Sub-prime’ huizencrisis in de VS was een calamiteit met vele oorzaken, een ramp met vele vaders. Maar je kan er niet omheen dat te veel mensen, op te veel niveaus, gedurende veel te lange tijd, verantwoordelijkheid hebben gemeden om geldgewin te garanderen. De financiële crisis is daarom ten gronde een morele crisis.
- Die financiële crisis is onderdeel van een nog bredere en nog langere crisis van onze westerse samenlevingen: een crisis van boven onze stand te leven, van permanente schuldverslaving. Of het nu gaat om overheden, bedrijven of gezinnen: overal en in steeds toenemende mate wordt er gekozen voor geldgewin op korte termijn in plaats van voor verantwoordelijkheid.Nu zijn er economen die u kunnen uitleggen dat schulden maken gezond is, dat permanent schulden maken onderdeel is van permanent economisch groeien. Dat kan zijn. Maar dat de schuldgraad globaal blijft toenemen, jaar na jaar, bewijst toch dat we het punt van economische rendabiliteit al lang zijn gepasseerd.Maar wat zit er achter die schuldverslaving? De oudere generaties met vermogen kunnen interest verdienen. De huidige generaties kunnen profiteren van de schulddoping. En de volgende generaties mogen de rekening oprapen. We verslaven de toekomst met schulden. Dat is geen vrijheid. Economische groei is niet het hoogste goed, zeker niet wanneer het de moraliteit van groei ondermijnt. En dat doen we dus op grote schaal.
- Onze schuldverslaving strekt zich uit tot de welvaartsstaat. Die belooft uitkeringen in de toekomst zonder te sparen in het heden. Dat is een impliciete schuld. De welvaartsstaat vervelt inmiddels tot een slow-motion piramidespel, met de jongere generaties als gedupeerden. Er zit een diepe morele weeffout in wat doorgaat als de ultieme bekroning van sociaal beleid.De welvaartsstaat heeft veel van wat tot de essentie van het menselijk verantwoordelijkheidstraject behoort – werken voor een inkomen, voor kinderen zorgen en hen opleiden, zorg dragen voor onze gezondheid – afgewenteld op een systeem dat echte intermenselijke solidariteit inruilt voor anonieme belastingen/bijdragen. Daar hebben we als samenleving een prijs voor betaald.Het betalen van belastingen aan het systeem wettigt de abdicatie van persoonlijke verantwoordelijkheid en transformeert elke behoefte in een claim op het systeem. Zo profileren belangengroepen met hun specifieke claims, en draaien we de vijzen van betalen en krijgen steeds verder aan, voor iedereen. Georganiseerde onvrijheid.De welvaartsstaat heeft het vrijheids-DNA van onze samenleving veranderd. Wie het durft te hebben over persoonlijke verantwoordelijkheid wordt verweten te willen ‘privatiseren’. Alsof het uitgangspunt niet de persoon maar de staat is. Zover is het a priori van publieke antwoorden op private behoeften gekomen.
- Dat groepsdenken en die claimcultuur slaan over op de democratie, waar ze de waarden van het democratisch burgerschap ondermijnen. Elke kiezer is zijn eigen belangengroep. De moderne democratie is weinig meer dan de steeds toenemende verkaveling van de samenleving in belangengroepen. Er is geen algemeen belang meer.Daarin ligt een grondoorzaak van de inflatie aan politieke partijen met hun eigen niche, waardoor democratische meerderheden aartsmoeilijk worden, niemand nog kan beslissen en niemand nog electoraal verantwoordelijk kan worden gehouden. Dat ondermijnt de legitimiteit van democratie en maakt onvrije alternatieven aantrekkelijk.Daarin ligt een grondoorzaak van de populistische antiliberale verlokking die overal de kop op steekt en die drijft op antagonistisch groepsbelang en groepsafgunst.Daarin ligt een grondoorzaak van beroepspolitici die in de politiek zitten om politiek te overleven dankzij de bediening van hun specifieke groepsbelangen.Daarin ligt een grondoorzaak van een democratische debatcultuur die alleen nog gaat over belasten en herverdelen ten bate van deze of gene groep, en die dus intrinsiek verdelend en polariserend werkt, wat uiteindelijk de democratie verder versnippert.
- de klassieke groepsmoraal – van de familie, van het ‘ras’ of de natie, en van de religie – is weggedeemsterd of bewust is weggezuiverd.
- Culturele identiteit en moraliteit zijn ingeruild voor cultuurrelativisme.
- Onderwijs is gedegradeerd tot een instrument voor diplomaproductie en nivellering.
- Ongelijkheid en armoede niet langer een stimulans zijn voor hard werken en opoffering, maar een excuus voor werkloosheid, drugs, criminaliteit, ja zelfs terrorisme.
3. Vrijheid als beschavingsstrijd
Ons vrijheidsmodel is een cultuurmodel, een ‘beschavingsmodel’ dat teruggaat naar de Verlichting, die zelf onlosmakelijk verbonden is met het Humanisme en met de Joods-Christelijke tradities.De idee van een samenleving en een staatsordening waarin het individu en individuele vrijheid centraal staan in elke sfeer, is de vrucht van de westerse beschaving en is zonder de geschiedenis van die beschaving ondenkbaar.- De scheiding van kerk en staat;
- De fundamentele gelijkheid van elke burger voor de wet;
- De bescherming van vrijheidsrechten als fundamentele mensenrechten;
- De erkenning van arbeid, eigendom en kapitaal als economische dimensies van menselijke vrijheid;
- De sociale bescherming die de vrijheid praktisch haalbaar wil maken:
4. Strijdpunten
Er is geen quick fix, geen toverformule. We staan voor een lange weg. Het gaat over fundamenten.Maar er zijn ook concrete strijdpunten in de nieuwe strijd om de vrijheid, er zijn aanwijsbare veldslagen te voeren in de bredere strijd. Ik vermeld er enkele als afsluiter.Ik formuleer ze als vragen, want voor antwoorden is het te vroeg.- Het internet en de digitalisering vormen de grootste economische transformatie van onze tijd. Zullen we die vernieuwing gebruiken voor meer vrijheid of voor meer onvrijheid? Dat is de kernvraag nu we op de drempel staan van regulering. Het internet is zijn pioniersschoenen ontgroeid en brengt ons naar de dataeconomie.We zullen in de digitale sfeer de economische rol van de overheid en de werking van eigendom en markt opnieuw definiëren. Ik hoor veel stemmen voor meer regulering, meer belastingen, meer nationale of Europese kampioenen. Ik hoor weinig over persoonlijke eigendomsrechten op data, over informatie en marktwerking. En er is de lokroep van schaal, van feitelijk monopolie in een monsterverbond tussen internetgiganten en overheden: China.Als we niet opletten, zal de digitale wereld de echte wereld verknechten, de vrijheid en privacy vervangen door het alziende digitale oog. Dat vergt heus geen door totalitaire verlokking. Dat vergt alleen een samenleving die veiligheid en verantwoordelijkheid niet meer afdoende kan bekomen door goede burgers en goed bestuur. Digitale controle wordt dan het redelijke en wenselijke alternatief voor zelfcontrole. We zetten al stappen in die richting.
- Wat wordt de toekomst van globalisering nu Washington zelf de zogenaamde ‘Washington consensus’ verwerpt en internationale handel is ingeruild voor internationale verdeeldheid? Glijden we verder van het hellend vlak dat handel met geopolitiek vermengt, dat teruggaat naar de eerste globalisering die is uitgemond in de Eerste Wereldoorlog? Kunnen Europa en Amerika nog samen leiden door het goede voorbeeld te geven, of zijn Trump en het populisme nog maar het begin van het einde?
- Waarheen gaat de Europese Unie? Blijft Europa een baken voor vrijheid, openheid en eerlijke concurrentie? Of laten we ons verleiden tot economisch nationalisme, Europese stijl? Als Brexit plaatsvindt, staat de deur open voor de aloude Duitse en Franse drang naar verlicht staatskapitalisme. Voor nieuwe Duitse en Franse dominantie, voor vermenging van economie en politiek, zijn wij niet bij de EU gegaan.Is Europa een uitgebluste vulkaan of kan het zijn Europese identiteit opnieuw zowel nationaal als transnationaal uitdragen en verdedigen? De bedreiging van de vrijheid is de bedreiging van Europa. We kunnen in die bedreiging de bestaansreden van de Europese Unie heruitvinden.Dat vergt ook een cultureel en moreel reveil, met inbegrip van een Europees assimilatieproces voor immigranten, met duidelijke lijnen over de interactie tussen vrijheid, gelijkheid en religie. We moeten de identiteit van Europa en de Europese identiteit herbevestigen.
- Is er een rationeel antwoord op de kilmaatuitdaging of leidt collectief internationaal onvermogen tot nationale klimaathysterie die ontspoort in een lukraak opbod van belasten en verbieden, die ons meesleurt in existentieel pessimisme? We staan op het punt om richting dat laatste te kantelen.Er is de politieke recuperatie van de oorspronkelijke klimaatmarsen door groen-linkse activisten en intellectuele sjerpa’s die de hele economische ontwikkeling in een dwangbuis willen steken. Het klimaat is voor extreemlinks het alibi om te kunnen afrekenen met het kapitalisme. Dat kapitalisme, met al zijn gebreken, berust fundamenteel op economische vrijheid vertaald in eigendom, handel en markten.Er is de superioriteit van het klimaat als existentiële prioriteit die de mens en de mensheid als een bedreiging wegzet. De klimaatagenda deelt met het communisme en het islamisme een ideologie die de mens ondergeschikt maakt aan een absoluut hoger doel. Dat is de natuurlijke opstap naar absolutisme en mensontering, zoals in de communistische en islamitische dictaturen.Er zijn alternatieven. Mobiliteit, infrastructuur, transport, urbanisatie, en energiebronnen zijn daarbij de assen. Steden, bedrijven en overheden zijn daarbij de speerpunten. Mits een slimme combinatie van regulering en investering, kunnen we ecologie, economie en welzijn verbinden. Dan zullen we vrijheid, vooruitgang en verantwoordelijkheid verbinden.Infrastructuurvernieuwing, prijsincentives, groene belastingen en investeringen voor onderzoek en ontwikkeling kunnen ecologische duurzaamheid genereren door een gezonde combinatie van marktwerking en overheidsinvesteringen. Maar hun impact op kostencompetitiviteit vergt internationale coördinatie in een tijdsgewricht van nationalisme. Als die piste gesloten blijft, resten alleen arbitraire politieke keuzes, of erger.
- Kan onderwijs opnieuw een centrale beschavings- en opvoedingsmissie krijgen? Of blijven we het onderwijs verder economisch ‘instrumentaliseren’ en nivelleren in een bad van politieke correctheid? Kunnen we kwaliteit en de autoriteit van de leraar in ere herstellen en onderwijs opnieuw doen onderwijzen?
- Kunnen we sociale en fiscale rechtvaardigheid herdefiniëren voor de toekomst? Kunnen we het eindeloze opbod van herverdeling en claims inruilen voor een discours dat verantwoordelijkheid, inspanning, kansen en echte solidariteit combineert?Kunnen we grenzen trekken en de dimensie van persoonlijke verantwoordelijkheid organiseren? Kunnen we een generatieperspectief aanhouden? Kunnen we daarin de rol van overheid, markt, organisaties, gemeenschap en gezin herbenoemen?Kunnen we de fobie voor ongelijkheid loslaten, de goede gelijkheid van vrede en succes omarmen en de slechte gelijkheid counteren met investeringen voor kansen voor de kansengroepen?Kunnen we de sociale bescherming focussen en ons losmaken van de welvaartsstaat die, geboren in de armoede na de Tweede Wereldoorlog, alles voor iedereen moest en wou brengen, van de wieg tot het graf?Kunnen we belastingen zien als morele keuzes voor verantwoordelijkheid en solidariteit, als bestedingen in een gezamenlijk project dat de samenleving verbindt, en niet als instrumenten voor herverdeling om de herverdeling en voor social engineering?
Marc De Vos30 maart 2019